Textus Articulis Paucioribus — Low Segmentation
This material can be saved as a text file and run in a tachistoscopic reader like the Reading Acceleration Machine to improve your comprehension-speed. Last revised: May 18, 2013.
[1] Quamquam te, Marce fili,
annum iam audientem Cratippum
idque Athenis
abundare oportet praeceptis institutisque philosophiae
propter summam et doctoris auctoritatem
et urbis,
quorum alter te scientia augere potest,
altera exemplis,
tamen, ut ipse ad meam utilitatem
semper cum Graecis Latina coniunxi
neque id in philosophia solum,
sed etiam in dicendi exercitatione feci,
idem tibi censeo faciendum,
ut par sis in utriusque orationis facultate.
Quam quidem ad rem
nos, ut videmur,
magnum attulimus adiumentum hominibus nostris,
ut non modo Graecarum litterarum rudes,
sed etiam docti
aliquantum se arbitrentur adeptos
et ad dicendum et ad iudicandum.
[2] Quam ob rem disces tu quidem
a principe huius aetatis philosophorum
et disces quam diu voles;
tam diu autem velle debebis,
quoad te quantum proficias non paenitebit.
Sed tamen nostra legens
non multum a Peripateticis dissidentia,
quoniam utrique Socratici et Platonici volumus esse,
de rebus ipsis utere tuo iudicio
— nihil enim impedio —
orationem autem Latinam
efficies profecto legendis nostris pleniorem.
Nec vero hoc arroganter dictum existimari velim.
Nam philosophandi scientiam concedens multis,
quod est oratoris proprium,
apte, distincte, ornate dicere,
quoniam in eo studio aetatem consumpsi,
si id mihi assumo,
videor id meo iure quodam modo vindicare.
[3] Quam ob rem
magnopere te hortor, mi Cicero,
ut non solum orationes meas,
sed hos etiam de philosophia libros,
qui iam illis fere se aequarunt,
studiose legas,
— vis enim maior in illis dicendi, —
sed hoc quoque colendum est
aequabile et temperatum orationis genus.
Et id quidem
nemini video Graecorum adhuc contigisse,
ut idem
utroque in genere
elaboraret sequereturque
et illud forense dicendi
et hoc quietum disputandi genus,
nisi forte Demetrius Phalereus
in hoc numero haberi potest,
disputator subtilis, orator parum vehemens,
dulcis tamen,
ut Theophrasti discipulum possis agnoscere.
Nos autem quantum in utroque profecerimus,
aliorum sit iudicium,
utrumque certe secuti sumus.
[4] Equidem et Platonem existimo
si genus forense dicendi tractare voluisset,
gravissime et copiosissime potuisse dicere
et Demosthenem
si illa, quae a Platone didicerat, tenuisset
et pronuntiare voluisset,
ornate splendideque facere potuisse;
eodemque modo
de Aristotele et Isocrate iudico,
quorum uterque
suo studio delectatus
contempsit alterum.
Sed cum statuissem scribere ad te
aliquid hoc tempore, multa posthac,
ab eo ordiri maxime volui,
quod et aetati tuae esset aptissimum
et auctoritati meae.
Nam cum multa sint in philosophia
et gravia et utilia
accurate copioseque a philosophis disputata,
latissime patere videntur
ea quae de officiis tradita ab illis
et praecepta sunt.
Nulla enim vitae pars
neque publicis neque privatis
neque forensibus neque domesticis in rebus,
neque si tecum agas quid,
neque si cum altero contrahas,
vacare officio potest
in eoque et colendo sita vitae est honestas omnis
et neglegendo turpitudo.
[5] Atque haec quidem quaestio
communis est omnium philosophorum.
Quis est enim, qui
nullis officii praeceptis tradendis
philosophum se audeat dicere?
Sed sunt non nullae disciplinae,
quae propositis bonorum et malorum finibus
officium omne pervertant.
Nam qui summum bonum sic instituit,
ut nihil habeat cum virtute coniunctum,
idque suis commodis, non honestate metitur,
hic, si sibi ipse consentiat
et non interdum naturae bonitate vincatur,
neque amicitiam colere possit
nec iustitiam nec liberalitatem;
fortis vero
dolorem summum malum iudicans
aut temperans
voluptatem summum bonum statuens
esse certe nullo modo potest.
[6] Quae quamquam ita sint in promptu,
ut res disputatione non egeat,
tamen sunt a nobis alio loco disputata.
Hae disciplinae igitur
si sibi consentaneae velint esse,
de officio nihil queant dicere,
neque ulla officii praecepta
firma, stabilia, coniuncta naturae
tradi possunt,
nisi aut ab iis, qui solam,
aut ab iis,
qui maxime honestatem propter se dicant expetendam.
Ita propria est ea praeceptio
Stoicorum, Academicorum, Peripateticorum,
quoniam Aristonis, Pyrrhonis, Erilli
iam pridem explosa sententia est,
qui tamen haberent
ius suum disputandi de officio,
si rerum aliquem dilectum reliquissent,
ut ad officii inventionem aditus esset.
Sequemur igitur
hoc quidem tempore et hac in quaestione
potissimum Stoicos,
non ut interpretes,
sed, ut solemus, e fontibus eorum
iudicio arbitrioque nostro
quantum quoque modo videbitur, hauriemus.
[7] Placet igitur,
quoniam omnis disputatio de officio futura est,
ante definire, quid sit officium,
quod a Panaetio praetermissum esse miror.
Omnis enim,
quae a ratione suscipitur de aliqua re institutio,
debet a definitione proficisci,
ut intellegatur, quid sit id de quo disputetur.
Omnis de officio duplex est quaestio.
Unum genus est,
quod pertinet ad finem bonorum,
alterum,
quod positum est in praeceptis,
quibus in omnes partes
usus vitae conformari possit.
Superioris generis huiusmodi sunt exempla,
omniane officia perfecta sint,
num quod officium aliud alio maius sit
et quae sunt generis eiusdem.
Quorum autem officiorum praecepta traduntur,
ea quamquam pertinent ad finem bonorum,
tamen minus id apparet,
quia magis ad institutionem vitae communis
spectare videntur;
de quibus
est nobis his libris explicandum.
[8] Atque etiam alia divisio est officii.
Nam et medium quoddam officium dicitur
et perfectum.
Perfectum officium rectum, opinor, vocemus,
quoniam Graeci katorthoma,
hoc autem commune officium kathekon vocant.
Atque ea sic definiunt,
ut rectum quod sit,
id officium perfectum esse definiant;
medium autem officium id esse dicunt,
quod cur factum sit,
ratio probabilis reddi possit.
[9] Triplex igitur est,
ut Panaetio videtur,
consilii capiendi deliberatio.
Nam aut honestumne factu sit an turpe
dubitant
id, quod in deliberationem cadit;
in quo considerando
saepe animi in contrarias sententias distrahuntur.
Tum autem aut anquirunt aut consultant
ad vitae commoditatem iucunditatemque,
ad facultates rerum atque copias,
ad opes, ad potentiam,
quibus et se possint iuvare et suos,
conducat id necne,
de quo deliberant;
quae deliberatio omnis
in rationem utilitatis cadit.
Tertium dubitandi genus est,
cum pugnare videtur cum honesto
id, quod videtur esse utile.
Cum enim utilitas ad se rapere,
honestas contra revocare ad se videtur,
fit ut distrahatur in deliberando animus
afferatque ancipitem curam cogitandi.
[10] Hac divisione,
cum praeterire aliquid
maximum vitium in dividendo sit,
duo praetermissa sunt.
Nec enim solum,
utrum honestum an turpe sit,
deliberari solet,
sed etiam duobus propositis honestis
utrum honestius,
itemque duobus propositis utilibus
utrum utilius.
Ita quam ille triplicem putavit esse rationem
in quinque partes distribui debere reperitur.
Primum igitur est de honesto,
sed dupliciter,
tum pari ratione de utili,
post de comparatione eorum disserendum.
[11] Principio
generi animantium omni
est a natura tributum,
ut se, vitam corpusque tueatur,
declinet ea, quae nocitura videantur,
omniaque, quae sint ad vivendum necessaria
anquirat et paret,
ut pastum, ut latibula, ut alia generis eiusdem.
Commune item animantium omnium est
coniunctionis appetitus procreandi causa
et cura quaedam eorum, quae procreata sint.
Sed inter hominem et beluam
hoc maxime interest,
quod haec tantum,
quantum sensu movetur,
ad id solum,
quod adest
quodque praesens est
se accommodat,
paulum admodum sentiens praeteritum aut futurum.
Homo autem,
quod rationis est particeps,
per quam consequentia cernit,
causas rerum videt
earumque praegressus et quasi antecessiones
non ignorat,
similitudines comparat
rebusque praesentibus adiungit
atque adnectit futuras,
facile totius vitae cursum videt
ad eamque degendam
praeparat res necessarias.
[12] Eademque natura
vi rationis
hominem conciliat homini
et ad orationis et ad vitae societatem
ingeneratque inprimis
praecipuum quendam amorem in eos,
qui procreati sunt
impellitque,
ut hominum coetus et celebrationes
et esse et a se obiri
velit
ob easque causas studeat
parare ea,
quae suppeditent ad cultum et ad victum,
nec sibi soli,
sed coniugi, liberis,
ceterisque quos caros habeat
tuerique debeat,
quae cura exsuscitat
etiam animos et maiores
ad rem gerendam facit.
[13] Inprimisque hominis est
propria veri inquisitio atque investigatio.
Itaque
cum sumus
necessariis negotiis curisque vacui,
tum avemus
aliquid videre, audire, addiscere
cognitionemque rerum
aut occultarum aut admirabilium
ad beate vivendum
necessariam ducimus.
Ex quo intellegitur,
quod verum, simplex sincerumque sit,
id esse naturae hominis aptissimum.
Huic veri videndi cupiditati
adiuncta est
appetitio quaedam principatus,
ut nemini parere
animus bene informatus a natura
velit
nisi praecipienti
aut docenti
aut utilitatis causa iuste et legitime imperanti;
ex quo magnitudo animi existit
humanarumque rerum contemptio.
[14] Nec vero illa parva vis naturae est rationisque,
quod unum hoc animal sentit,
quid sit ordo,
quid sit quod deceat,
in factis dictisque qui modus.
Itaque eorum ipsorum,
quae aspectu sentiuntur,
nullum aliud animal
pulchritudinem, venustatem, convenientiam partium
sentit;
quam similitudinem
natura ratioque ab oculis ad animum transferens
multo etiam magis
pulchritudinem, constantiam, ordinem
in consiliis factisque conservandam putat
cavetque ne quid indecore effeminateve faciat,
tum in omnibus et opinionibus et factis
ne quid libidinose aut faciat aut cogitet.
Quibus ex rebus conflatur et efficitur
id, quod quaerimus, honestum,
quod etiamsi nobilitatum non sit,
tamen honestum sit,
quodque vere dicimus,
etiamsi a nullo laudetur,
natura esse laudabile.
[15] Formam quidem ipsam, Marce fili,
et tamquam faciem honesti vides,
"quae si oculis cerneretur,
mirabiles amores ut ait Plato,
excitaret sapientiae."
Sed omne, quod est honestum,
id quattuor partium oritur ex aliqua.
Aut enim in perspicientia veri sollertiaque
versatur
aut in hominum societate tuenda
tribuendoque suum cuique
et rerum contractarum fide
aut in animi excelsi atque invicti magnitudine ac robore
aut in omnium,
quae fiunt quaeque dicuntur
ordine et modo,
in quo inest modestia et temperantia.
Quae quattuor
quamquam inter se colligata atque implicata sunt,
tamen ex singulis
certa officiorum genera nascuntur,
velut ex ea parte,
quae prima discripta est,
in qua sapientiam et prudentiam ponimus,
inest indagatio atque inventio veri,
eiusque virtutis hoc munus est proprium.
[16] Ut enim quisque maxime perspicit,
quid in re quaque verissimum sit
quique acutissime et celerrime potest
et videre et explicare rationem,
is
prudentissimus et sapientissimus
rite haberi solet.
Quocirca huic
quasi materia,
quam tractet et in qua versetur,
subiecta est veritas.
[17] Reliquis autem tribus virtutibus
necessitates propositae sunt
ad eas res parandas tuendasque,
quibus actio vitae continetur,
ut et societas hominum coniunctioque
servetur
et animi excellentia magnitudoque
cum in augendis opibus
utilitatibusque et sibi et suis comparandis,
tum multo magis in his ipsis despiciendis
eluceat.
Ordo autem et constantia et moderatio
et ea, quae sunt his similia,
versantur in eo genere
ad quod est adhibenda actio quaedam,
non solum mentis agitatio.
Is enim rebus,
quae tractantur in vita,
modum quendam et ordinem adhibentes,
honestatem et decus conservabimus.
[18] Ex quattuor autem locis,
in quos honesti naturam vimque divisimus,
primus ille,
qui in veri cognitione consistit,
maxime naturam attingit humanam.
Omnes enim trahimur et ducimur
ad cognitionis et scientiae cupiditatem,
in qua excellere pulchrum putamus,
labi autem, errare, nescire, decipi
et malum et turpe ducimus.
In hoc genere et naturali et honesto
duo vitia vitanda sunt,
unum,
ne incognita pro cognitis habeamus
hisque temere assentiamur,
quod vitium effugere qui volet
— omnes autem velle debent —
adhibebit ad considerandas res
et tempus et diligentiam.
[19] Alterum est vitium,
quod quidam
nimis magnum studium multamque operam
in res obscuras atque difficiles conferunt
easdemque non necessarias.
Quibus vitiis declinatis
quod
in rebus honestis et cognitione dignis
operae curaeque ponetur,
id iure laudabitur,
ut in astrologia C.Sulpicium audimus,
in geometria Sex.Pompeium ipsi cognovimus,
multos in dialecticis, plures in iure civili,
quae omnes artes
in veri investigatione versantur,
cuius studio
a rebus gerendis abduci
contra officium est.
Virtutis enim laus omnis
in actione consistit,
a qua tamen fit intermissio saepe
multique dantur ad studia reditus;
tum agitatio mentis,
quae numquam adquiescit,
potest
nos in studiis cognitionis
etiam sine opera nostra
continere.
Omnis autem cogitatio motusque animi
aut in consiliis capiendis
de rebus honestis
et pertinentibus ad bene beateque vivendum
aut in studiis scientiae cognitionisque versabitur.
Ac de primo quidem officii fonte diximus.
[20] De tribus autem reliquis
latissime patet ea ratio,
qua societas hominum inter ipsos
et vitae quasi communitas continetur;
cuius partes duae:
iustitia, in qua virtutis splendor est maximus,
ex qua viri boni nominantur,
et huic coniuncta beneficentia,
quam eandem
vel benignitatem vel liberalitatem appellari licet.
Sed iustitiae primum munus est,
ut ne cui quis noceat,
nisi lacessitus iniuriâ,
deinde ut communibus pro communibus utatur,
privatis ut suis.
[21] Sunt autem privata nulla naturâ,
sed aut vetere occupatione,
ut qui quondam in vacua venerunt,
aut victoriâ,
ut qui bello potiti sunt,
aut lege, pactione, condicione, sorte;
ex quo fit,
ut ager Arpinas Arpinatium dicatur,
Tusculanus Tusculanorum;
similisque est privatarum possessionum discriptio.
Ex quo,
quia suum cuiusque fit eorum,
quae naturâ fuerant communia,
quod cuique optigit,
id quisque teneat;
e quo
si quis [quaevis] sibi appetet,
violabit ius humanae societatis.
[22] Sed quoniam,
ut praeclare scriptum est a Platone,
non nobis solum nati sumus
ortusque nostri partem
patria vindicat,
partem amici,
atque, ut placet Stoicis,
quae in terris gignantur,
ad usum hominum omnia creari,
homines autem hominum causâ esse generatos,
ut ipsi inter se
aliis alii prodesse possent,
in hoc naturam debemus ducem sequi,
communes utilitates in medium adferre,
mutatione officiorum,
dando accipiendo,
tum artibus, tum operâ, tum facultatibus
devincire hominum inter homines societatem.
[23] Fundamentum autem est iustitiae fides,
id est
dictorum conventorumque constantia et veritas.
Ex quo,
quamquam hoc videbitur fortasse cuipiam durius,
tamen audeamus imitari Stoicos,
qui studiose exquirunt,
unde verba sint ducta,
credamusque,
quia fiat, quod dictum est
appellatam fidem.
Sed iniustitiae genera
duo sunt,
unum eorum, qui inferunt,
alterum eorum, qui
ab iis, quibus infertur,
si possunt, non propulsant iniuriam.
Nam qui iniuste impetum in quempiam facit
aut irâ aut aliqua perturbatione incitatus,
is quasi manus afferre videtur socio;
qui autem non defendit
nec obsistit, si potest, iniuriae,
tam est in vitio,
quam si parentes aut amicos aut patriam deserat.
[24] Atque illae quidem iniuriae,
quae nocendi causa de industria inferuntur,
saepe a metu proficiscuntur,
cum is, qui nocere alteri cogitat,
timet, ne, nisi id fecerit,
ipse aliquo afficiatur incommodo.
Maximam autem partem
ad iniuriam faciendam aggrediuntur,
ut adipiscantur ea,
quae concupiverunt;
in quo vitio latissime patet avaritia.
[25] Expetuntur autem divitiae
cum ad usus vitae necessarios,
tum ad perfruendas voluptates.
In quibus autem maior est animus,
in iis pecuniae cupiditas spectat
ad opes et ad gratificandi facultatem,
ut nuper M.Crassus negabat
ullam satis magnam pecuniam esse ei,
qui in re publica princeps vellet esse,
cuius fructibus
exercitum alere non posset.
Delectant etiam
magnifici apparatus vitaeque cultus
cum elegantia et copia,
quibus rebus effectum est,
ut infinita pecuniae cupiditas esset.
Nec vero
rei familiaris amplificatio nemini nocens
vituperanda est,
sed fugienda semper iniuria est.
[26] Maxime autem adducuntur plerique,
ut eos iustitiae capiat oblivio,
cum
in imperiorum, honorum, gloriae cupiditatem
inciderunt.
Quod enim est apud Ennium:
"Nulla sancta societas
Nec fides regni est,"
id latius patet.
Nam quidquid eiusmodi est,
in quo non possint plures excellere,
in eo fit plerumque tanta contentio,
ut difficillimum sit
servare sanctam societatem.
Declaravit id modo
temeritas C.Caesaris,
qui omnia iura divina et humana pervertit
propter eum,
quem sibi ipse opinionis errore finxerat principatum.
Est autem in hoc genere molestum,
quod in maximis animis splendidissimisque ingeniis
plerumque existunt
honoris, imperii, potentiae, gloriae cupiditates.
Quo magis cavendum est,
ne quid in eo genere peccetur.
[27] Sed in omni iniustitia
permultum interest,
utrum perturbatione aliqua animi,
quae plerumque brevis est
et ad tempus,
an consulto et cogitata fiat iniuria.
Leviora enim sunt ea,
quae repentino aliquo motu accidunt,
quam ea,
quae meditata et praeparata inferuntur.
Ac de inferendâ quidem iniuriâ
satis dictum est.
[28] Praetermittendae autem defensionis
deserendique officii
plures solent esse causae.
Nam aut inimicitias aut laborem aut sumptus
suscipere nolunt
aut etiam neglegentiâ, pigritiâ, inertiâ
aut suis studiis quibusdam occupationibusve
sic impediuntur,
ut eos, quos tutari debeant,
desertos esse patiantur.
Itaque videndum est,
ne non satis sit id,
quod apud Platonem est in philosophos dictum,
quod in veri investigatione versentur
quodque ea,
quae plerique vehementer expetant,
de quibus inter se digladiari soleant,
contemnant et pro nihilo putent,
propterea iustos esse.
Nam alterum [iustitiae genus] assequuntur,
ut inferendâ ne cui noceant iniuriâ,
in alterum incidunt;
discendi enim studio impediti,
quos tueri debent, deserunt.
Itaque
eos ne ad rem publicam quidem
accessuros putat
nisi coactos.
Aequius autem erat
id voluntate fieri;
nam hoc ipsum ita iustum est,
quod recte fit,
si est voluntarium.
[29] Sunt etiam, qui
aut studio rei familiaris tuendae
aut odio quodam hominum
suum se negotium agere dicant
nec facere cuiquam videantur iniuriam.
Qui altero genere iniustitiae vacant,
in alterum incurrunt;
deserunt enim vitae societatem,
quia nihil conferunt in eam studii,
nihil operae, nihil facultatum.
[30] Quando igitur
duobus generibus iniustitiae propositis
adiunximus causas utriusque generis
easque res ante constituimus,
quibus iustitia contineretur,
facile
quod cuiusque temporis officium sit
poterimus,
nisi nosmet ipsos valde amabimus,
iudicare.
Est enim difficilis cura rerum alienarum.
Quamquam Terentianus ille Chremes
"humani nihil a se alienum putat";
sed tamen,
quia magis ea percipimus atque sentimus,
quae nobis ipsis aut prospera aut adversa eveniunt,
quam illa, quae ceteris,
quae quasi longo intervallo interiecto videmus,
aliter de illis ac de nobis iudicamus.
Quocirca bene praecipiunt,
qui vetant quicquam agere,
quod dubites aequum sit an iniquum.
Aequitas lucet ipsa per se,
dubitatio cogitationem significat iniuriae.
[31] Sed incidunt saepe tempora,
cum ea,
quae maxime videntur
digna esse iusto homine,
eoque
quem virum bonum dicimus,
commutantur fiuntque contraria,
ut reddere depositum,
[etiamne furioso?] facere promissum,
quaeque pertinent ad veritatem et ad fidem;
ea migrare interdum et non servare
fit iustum.
Referri enim decet ad ea,
quae posui principio fundamenta iustitiae,
primum ut ne cui noceatur,
deinde ut communi utilitati serviatur.
Ea cum tempore commutantur,
commutatur officium
et non semper est idem.
[32] Potest enim accidere
promissum aliquod et conventum,
ut id effici sit inutile
vel ei, cui promissum sit,
vel ei, qui promiserit.
Nam si, ut in fabulis est,
Neptunus, quod Theseo promiserat,
non fecisset,
Theseus Hippolyto filio non esset orbatus.
Ex tribus enim optatis,
ut scribitur,
hoc erat tertium,
quod de Hippolyti interitu iratus optavit;
quo impetrato
in maximos luctus incidit.
Nec promissa igitur servanda sunt ea,
quae sint iis,
quibus promiseris inutilia,
nec si plus tibi ea noceant,
quam illi prosint,
cui promiseris,
contra
officium est maius anteponi minori,
ut si constitueris cuipiam
te advocatum in rem praesentem esse venturum
atque interim graviter aegrotare
filius coeperit,
non sit contra officium
non facere quod dixeris,
magisque ille,
cui promissum sit,
ab officio discedat,
si se destitutum queratur.
Iam illis promissis standum non esse
quis non videt,
quae coactus quis metu,
quae deceptus dolo
promiserit?
quae quidem pleraque
iure praetorio liberantur,
nonnulla legibus.
[33] Existunt etiam saepe iniuriae
calumnia quadam
et nimis callida sed malitiosa iuris interpretatione.
Ex quo
illud "summum ius summa iniuria"
factum est iam tritum sermone proverbium.
Quo in genere
etiam in re publica multa peccantur,
ut ille, qui,
cum triginta dierum essent cum hoste indutiae factae,
noctu populabatur agros,
quod dierum essent pactae,
non noctium indutiae.
Ne noster quidem probandus,
si verum est
Q.Fabium Labeonem seu quem alium
— nihil enim habeo praeter auditum —
arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus
a senatu datum,
cum ad locum venisset,
cum utrisque separatim locutum,
ne cupide quid agerent, ne appetenter,
atque ut regredi quam progredi mallent.
Id cum utrique fecissent,
aliquantum agri in medio relictum est.
Itaque illorum finis sic, ut ipsi dixerant, terminavit;
in medio relictum quod erat,
populo Romano adiudicavit.
Decipere hoc quidem est,
non iudicare.
Quocirca in omni est re fugienda
talis sollertia.
[34] Sunt autem quaedam officia
etiam adversus eos servanda,
a quibus iniuriam acceperis.
Est enim ulciscendi et puniendi modus;
atque haud scio an satis sit
eum, qui lacessierit
iniuriae suae paenitere,
ut et ipse
ne quid tale posthac
et ceteri sint ad iniuriam tardiores.
Atque in re publica
maxime conservanda sunt iura belli.
Nam cum sint duo genera decertandi,
unum per disceptationem,
alterum per vim,
cumque illud proprium sit hominis,
hoc beluarum,
confugiendum est ad posterius,
si uti non licet superiore.
[35] Quare
suscipienda quidem bella sunt
ob eam causam,
ut sine iniuria in pace vivatur,
partâ autem victoriâ
conservandi ii,
qui non crudeles in bello,
non inmanes fuerunt,
ut maiores nostri
Tusculanos, Aequos, Volscos,
Sabinos, Hernicos
in civitatem etiam acceperunt,
at Karthaginem et Numantiam
funditus sustulerunt;
nollem Corinthum,
sed credo aliquid secutos,
oportunitatem loci maxime,
ne posset aliquando
ad bellum faciendum
locus ipse
adhortari.
Meâ quidem sententiâ
paci,
quae nihil habitura sit insidiarum,
semper est consulendum.
In quo
si mihi esset obtemperatum,
si non optimam, at aliquam rem publicam,
quae nunc nulla est,
haberemus.
Et cum iis,
quos vi deviceris
consulendum est,
tum ii,
qui armis positis ad imperatorum fidem confugient,
quamvis murum aries percusserit,
recipiendi.
In quo
tantopere apud nostros iustitia culta est,
ut ii,
qui civitates aut nationes devictas
bello in fidem recepissent,
earum patroni essent more maiorum.
[36] Ac belli quidem aequitas
sanctissime fetiali populi Romani iure perscripta est.
Ex quo
intellegi potest
nullum bellum esse iustum,
nisi quod aut rebus repetitis geratur
aut denuntiatum ante sit et indictum.
[Popilius imperator tenebat provinciam,
in cuius exercitu
Catonis filius tiro militabat.
Cum autem Popilio videretur
unam dimittere legionem,
Catonis quoque filium,
qui in eadem legione militabat,
dimisit.
Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset,
Cato ad Popilium scripsit,
ut, si eum patitur in exercitu remanere,
secundo eum obliget militiae sacramento,
quia priore amisso
iure cum hostibus pugnare non poterat.
[37] Adeo summa erat observatio
in bello movendo.]
M.quidem Catonis senis est
epistula ad M.filium,
in qua scribit
se audisse
eum missum factum esse a consule
cum in Macedonia bello Persico miles esset.
Monet igitur ut caveat,
ne proelium ineat;
negat enim ius esse,
qui miles non sit
cum hoste pugnare.
Equidem etiam illud animadverto,
quod,
qui proprio nomine perduellis esset,
is hostis vocaretur,
lenitate verbi
rei tristitiam mitigatam.
Hostis enim apud maiores nostros
is dicebatur,
quem nunc peregrinum dicimus.
Indicant duodecim tabulae:
aut status dies cum hoste,
itemque adversus hostem
aeterna auctoritas.
Quid ad hanc mansuetudinem addi potest,
eum, quicum bellum geras,
tam molli nomine appellare?
Quamquam id nomen durius effecit iam vetustas;
a peregrino enim recessit
et proprie in eo, qui arma contra ferret,
remansit.
[38] Cum vero de imperio decertatur
belloque quaeritur gloria,
causas omnino subesse tamen oportet easdem,
quas dixi paulo ante iustas causas esse bellorum.
Sed ea bella,
quibus imperii proposita gloria est,
minus acerbe gerenda sunt.
Ut enim cum civi aliter contendimus,
si est inimicus,
aliter si competitor
(cum altero certamen honoris et dignitatis est,
cum altero capitis et famae)
sic cum Celtiberis, cum Cimbris
bellum ut cum inimicis gerebatur,
uter esset, non uter imperaret,
cum Latinis, Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho
de imperio dimicabatur.
Poeni foedifragi, crudelis Hannibal,
reliqui iustiores.
Pyrrhi quidem de captivis reddendis illa praeclara:
Nec mi aurum posco
nec mi pretium dederitis,
Nec cauponantes bellum,
sed belligerantes
Ferro, non auro
vitam cernamus utrique.
Vosne velit an me regnare hera,
quidve ferat Fors,
Virtute experiamur.
Et hoc simul accipe dictum:
Quorum virtuti belli Fortuna pepercit,
Eorundem libertati me parcere certum est.
Dono, ducite, doque
volentibus cum magnis dis.
[39] Regalis sane
et digna Aeacidarum genere sententia.
Atque etiam si quid
singuli temporibus adducti
hosti promiserunt,
est in eo ipso fides conservanda,
ut primo Punico bello
Regulus captus a Poenis,
cum de captivis commutandis
Romam missus esset
iurassetque se rediturum,
primum, ut venit,
captivos reddendos
in senatu non censuit,
deinde,
cum retineretur a propinquis et ab amicis,
ad supplicium redire maluit
quam fidem hosti datam fallere.
[40] [Secundo autem Punico bello
post Cannensem pugnam
quos decem Hannibal Romam misit astrictos
iure iurando
se redituros esse
nisi de redimendis iis, qui capti erant,
impetrassent,
eos omnes
censores,
quoad quisque eorum vixit,
quod peierassent
in aerariis reliquerunt,
nec minus illum,
qui iure iurando fraude culpam invenerat.
Cum enim permissu Hannibalis exisset e castris,
rediit paulo post,
quod se oblitum nescio quid diceret;
deinde egressus e castris
iure iurando se solutum putabat,
et erat verbis, re non erat.
Semper autem in fide quid senseris,
non quid dixeris,
cogitandum est.
Maximum autem exemplum est iustitiae
in hostem a maioribus nostris constitutum,
cum a Pyrrho perfuga senatui est pollicitus
se venenum regi daturum
et eum necaturum.
Senatus et C.Fabricius
eum Pyrrho dedit.
Ita ne hostis quidem
et potentis et bellum ultro inferentis
interitum cum scelere
approbavit.]
[41] Ac de bellicis quidem officiis
satis dictum est.
Meminerimus autem
etiam adversus infimos
iustitiam esse servandam.
Est autem infima condicio
et fortuna servorum,
quibus non male praecipiunt,
qui ita iubent uti,
ut mercennariis,
operam exigendam,
iusta praebenda.
Cum autem duobus modis,
id est aut vi aut fraude,
fiat iniuria,
fraus quasi vulpeculae,
vis leonis videtur;
utrumque homine alienissimum,
sed fraus odio digna maiore.
Totius autem iniustitiae nulla capitalior
quam eorum,
qui tum, cum maxime fallunt,
id agunt,
ut viri boni esse videantur.
De iustitia satis dictum.
[42] Deinceps,
ut erat propositum,
de beneficentia ac de liberalitate dicatur,
qua quidem nihil est naturae hominis accommodatius,
sed habet multas cautiones.
Videndum est enim,
primum ne obsit benignitas
et iis ipsis,
quibus benigne videbitur fieri,
et ceteris,
deinde ne maior benignitas sit,
quam facultates,
tum ut pro dignitate cuique tribuatur;
id enim est iustitiae fundamentum,
ad quam haec referenda sunt omnia.
Nam et qui gratificantur cuipiam,
quod obsit illi,
cui prodesse velle videantur,
non benefici neque liberales,
sed perniciosi assentatores
iudicandi sunt,
et qui aliis nocent,
ut in alios liberales sint,
in eadem sunt iniustitia,
ut si in suam rem aliena convertant.
[43] Sunt autem multi
et quidem cupidi splendoris et gloriae,
qui eripiunt aliis,
quod aliis largiantur,
iique arbitrantur
se beneficos in suos amicos visum iri,
si locupletent eos quacumque ratione.
Id autem tantum abest ab officio,
ut nihil magis officio possit esse contrarium.
Videndum est igitur,
ut ea liberalitate utamur
quae prosit amicis, noceat nemini.
Quare
L.Sullae, C.Caesaris pecuniarum translatio
a iustis dominis ad alienos
non debet liberalis videri;
nihil est enim liberale,
quod non idem iustum.
[44] Alter locus erat cautionis,
ne benignitas maior esset quam facultates,
quod qui benigniores volunt esse,
quam res patitur,
primum in eo peccant,
quod iniuriosi sunt in proximos;
quas enim copias
his et suppeditari aequius est et relinqui
eas transferunt ad alienos.
Inest autem in tali liberalitate
cupiditas plerumque rapiendi
et auferendi per iniuriam,
ut ad largiendum suppetant copiae.
Videre etiam licet
plerosque
non tam natura liberales
quam quadam gloria ductos,
ut benefici videantur
facere multa,
quae
proficisci ab ostentatione
magis quam a voluntate
videantur.
Talis autem simulatio
vanitati est coniunctior
quam aut liberalitati aut honestati.
First Edition, October 11, 2009. Text adapted from http://www.thelatinlibrary.com/cicero/off1.shtml September 5, 2009
