by Maturinus Corderius
as adapted by Arcadius Avellanus
Colloquies of Book II: 1-5 *26-30 51-55
Full text is available as a Nook ebook here.
ARGUMENTUM: Duo socii usu atque syntaxi vocabuli domus sese exercent, tum alias res pertractant. Nec quidquam boni fit sine voluntate Divina.
Garbinus, Furnarius.
Quod est tibi domicilium?
F. Domus paterna.
G. Unde nunc venis?
F. Domo.
G. Ubi prandisti?
F. Domi.
G. Ubi coenabis hac vespera?
F. Domi vestrae, ut spero.
G. Qui scis?
F. Pater ipse tuus hodie me invitavit.
G. Ubi illum vidisti?
F. Domi Varronis. [1]
G. Quid ibi erat tibi negotii?
F. Pater me nuntiatum aliquid illuc miserat.
G. Scire etiam velim, ubi sis nocte hac dormiturus.
F. Domi, fratris.
G. Quid negotii est tibi apud fratrem?
F. Sorori meae dicebat se per otium me convenire velle.
G. In qua domo habitat ipse?
F. in conductitia [2] quadam.
G. Eheu, nullamne habet domum propriam?
F. Habet quidem, sed eam quibusdam inquilinis locat.
G. Locat igitur domum propriam, conducit vero alienam.
F. Ita scilicet, ut ex me audis.
G. Quanti locat?
F. Octodecim aureis Italicis, quos modo Pistoletos [3] vocant.
G. Cur non potius inhabitat eam?
F. Quia sita non est in loco satis commodo, ut ita loquar, negotioso.
G. Et quanti conducit illam alienam?
F. Longe pluris.
G. Quanti igitur?
F. Quinque et virginti.
G. Cara est habitatio.
F. Imo, carissima; sed quid agas? Commoditas loci id facit.
G. Age, ut aliquando tandem finiamus; dic precor, scisne ubi cras futurus sis?
F. Revertar domum, ut inde me in scholam conferam, si quidem Dominus [4] permiserit.
G. Cur addis "si Dominus permiserit?"
F. Quia nisi permissu Dei, ne domo quidem exire possemus.
G. Istud a praeceptore saepe audivi.
F. Cur ergo rogabas?
G. Quia quod bene dictum est, praesertim ubi de rebus Divinis agitur, nunquam nimium repetitur.
F. Istud quoque a praeceptore didicimus.
G. Verum est, sed talia saepe repetere, ad memoriam firmandam, multum iuvat.
F. Vide quo tua prima interrogatio nos perduxerit.
G. Paucis verbis tecum iocari tantum volui.
F. Age, quoniam animum nunc iam satis exercuimus, non vis otiam corpus valetudinis causa exercere?
G. Quidni velim?
F. Eamus igitur lusum pila palmaria, nam eo lusu te delectari scio.
G. Delector, profecto, sed pilam impraesentiarum non habeo.
F. En tibi; nunc sequere me.
G. Libenter te sequar, modo tu me ducas.
—
1. Domi Varronis. Apud Romanos veteres domus flecti solebat ad normam Declinationis Secundae, ut servus, hinc variae terminationes domi, domo, domus (Dat.) domis, domuis, domibus, domorum, domuum, domos domuos, domus, (Acc. Pl.). Declinatio huius vocabuli non est adeo fixa ut grammatici nostri volunt. Distinguimus tamen duplicem usum vocabuli, alterum adverbialem, substantivum alterum. Adverbium non adeo locum, quam potius aras et focos, familiam, domicilium, sedes, significat, substantivum autem locum, aedificium. Quaestiones, quae casus et terminationes sub utroque capite eliciunt, hic appendimus: Domus, ut adv. Domus, ut nomen subst. Ubi? domi in domo, vel domo Quo? domum in domum vel domum Unde? domo e (a, de) domo, raro domo. Adeoque sic dicemus domi meae, domi tuae, domi suae, domi nostrae, domi vestrae, domi alienae, domi fratris, domi Caesaris, &c. Aut vero: "In domo Caesaris nunc ego habito;" in domo vicina delitescit; "in domum vicinam migravit," &c.
2. Conductitius, a, um, quod mercede, pecunia, pretio, manupretio, aut vero locario conducitur, quod non est proprium, sed alienum. Sic servus mercede, operarius manupretio, domus locario conducitur. Qui habet domum propriam, est dominus; qui domum alienam locario conducit, est inquilinus.
3. Id genus moneta hodie non noscitur; vocabatur a Pistoia, oppido Italico.
4. Vocabulum sensu Hebraico Adonai adhibitum; Romanos hoc sensu ignotum. Dominus est is, qui domum proprio iure possidet, ut supra; et opponitur inquilinus. Lingua iuridica dominus est omnis, qui iure proprietario aliquid possidet. Sub Imperio, circiter a temporibus Domitiani, de imperatoribus late adhibebatur, tamquam possessoribus Imperii Romani. Romani sequiores, a Iudaeis sic docti, hoc vocabulo Deum significant.
ARGUMENTUM: Creditor pecuniam suam a debitore reposcit. Deus cuncta regit et gubernat, etiam creditores et debitores.
Creditor, Debitor.
QUAM mox [1] exspectas patrem rediturum?
D. Intra septimanam.
C. Qui scis diem? [2]
D. Ipse pater sic ad me scripsit.
C. Adventus eius, ut spero, te ditabit.
D. Croeso ditior ero, si bene nummatus venerit.
C. Tunc mihi mutuum reddes?
D. Non est quod dubites; quin si tibi opus erit amplius, non modo reddam mutuum, sed etiam referam gratiam.
C. Quomodo, rogo?
D. Vicissim tibi mutuum dabo.
C. Nihil opus erit, spero.
D. At nescis quid accidere possit.
C. Tempus brevissimum est.
D. Non eo dico ut malum tibi ominari [2] velim.
C. Quidquid homines ominentur, Deus clavum [3] tenet.
D. Verum quid cunctamur [4] nos in auditorium recipere?
C. Opportune mones.
—
1. Auctor his verbis est usus: Quoad patris reditum exspectas? Pessime est. Quoad idem est atque eo usque dum, veluti: "faciam, quoad potero." "Exspectabo quoad potero." Pron. Interrog. tamen non est. Nos igitur phrasin Marci Tullii substituimus: quam mox? seu quam brevi tempore? Bene tibi hoc notes.
2. Ominor, 1, atus, edere augurium, praesagium, signum caeleste, quo Dii homines monere veteribus persuasum erat; praesagire, malum vaticinari.
3. Poetarum phrasi clavus gubernaculum navis denotat.
4. Cunctor, 1, atus, morari, aliquid tardius facere, quam oporteret.
ARGUMENTUM: Diligentia patris docti commendatur, qui proles suas domi instituit. Quibus parentes boni obtigerunt, beneficentiam Dei agnoscere debent. Fratres sumus per fidem in Iesum Christum.
Picus, Marcuardas.
QUANDO redivisti domo?
M. Nunc tantum redeo.
P. Ubi est frater?
M. Domi mansit.
P. Eccur remansit ipse?
M. Ut cum matre pranderet.
P. Quare non mansisti et tu?
M. Ego iam cum patre pranderam.
P. Quis ministravit vobis?
M. Ancilla, utique.
P. Quid Mater? ubi erat ipsa?
M. Etiam ipsa erat domi, sed negotiis detinebatur.
P. Quibus negotiis? ,
M. Tritico recipiendo, quod nobis advehebatur.
P. Quando redibis domum?
M. Quum pater me accerset.
P. Quo die hoc fiet?
M. Fortasse intra quinque dies.
P. Cur vos tam saepe migratis?
M. Sic volunt parentes.
P. Quid agitis domi?
M. Quod iubemur a parentibus.
P. Verum ea ratione tempus studiorum vobis pessum it. [1]
M. Haud omnino.
P. Quid igitur?
M. Quoties pater non necessario detinetur, horis subsecivis [2] nos exercet, mane perinde atque ante et post prandium, tum ante coenam, et sat diuturne post coenam, non raro ad tempus usque cubitum [3] eundi.
P. Quibus potissimum rebus vos exercet?
M. Ea a nobis plerumque exigit, quae durante hebdomada in schola didiceramus; inspicit nostra themata, quaestiones de his instituit; interdum aliquid Latine vel Graece ad describendum nobis assignat; aliquando sententias sermone vernaculo nobis proponit Latine vel Graece interpretandas. Postremo, subinde, in multam noctem [4] sic nos exercet Bibliis, [5] praesente tota familia vernacule legendo.
P. Nihilne e Catechismo [6] interrogat?
M. Id quovis die Solis [7] facere solet, nisi domo absit.
P. Mira narras, si modo vera.
M. Imo longe plura vera sunt quam quae narravi; ut unum memorem, civilitatem morum ad mensam, et in omni cum hominibus conversatione, [8] nos pariter [9] docet.
P. Cur sumit pater vester in vobis edolandis [10] tantum laborem?
M. Partim ut se certiorem reddat nos in disciplinis scholasticis reapse proficere, partim autem, ut si quid in schola intermissum esset, privata industria repararet.
P. Mira hominis diligentia, atque adeo prudentia. O quam devinctos vos esse oportet Patri coelesti, qui talem vobis patrem in terra dederat!
M. Faxit [11] ille, ut huius caeterorumque eius beneficiorum immemores nunquam simus!
P. Bona piaque sunt ista vota; [12] cura ut eadem non in ore modo habeas, sed, et hoc praesertim, in animo.
M. Quod me tam sollicite mones, gratiam meam meres.
P. Officium bene monendi debemus omnibus, fratribus praecipue.
M. Quos fratres innuis?
P. Eos potissimum fratres hic indico, qui fide in Christum [13] nobis coniuncti sunt.
M. Recte iudicas. Sed nunc visam utrum frater domo tandem reverterit, nam ipse ad cunctandum plus quam satis pronus est.
—
1. Pessum ire, pessum dare, primum neutrum, v. medium, alterum activum transitivum: in fundum ire, ut navis, quae in mari v. in flumine mergitur, desidet, descendit ad fundum, perit. Pessum dare, est facere ut res aliqua pereat, sed ita, ut ex eius interitu nihil boni redundet. Qui sine mercede, sine fructu laborat, suas vires pessum dat, labor eius pessum it.
2. Subsecivus, a um, (philologi subsicivum volunt), id quod sub-, vel abssectum est e toto; id quod remanet post totum expletum; horae, quae post labores diei super sunt; etiam labor, v. opus ultra et supra mensuram; demum, ager reliquus; agellus, qui post mensuram supermansit.
3. Dormitum eundi.
4. Tempus post cubitum solis est crepusculum, quod vesper (v. vespera) excipit; vesper est tempus coenae; tum est nox; horae 11-ma, 12-ma (media nox), 1-ma, sunt multa nox, est sero.
5. Biblia, orum, plurale tantum; sunt libri religiosi, sacri, ex usu Christianorum atque Iudaeorum.
6. Catechismus, i, vocabulum Graecum, post-classicum, ab Aurelio Augustino (obiit 430 p. Chr.) primo adhibitum; est libellus, qui prima principia religionis Christianae tradit.
7. Nescimus ex quo tempore, Christiani Latini primum diem septimanae diem Domini, v. diem Dominicam appellant, reliquos autem ferias, seu festa natalitia Sanctorum. Christiani Romani, ut alii Romani, diem Solia eumdem vocarunt, quem et nos servandum esse volumus.
8. Coaversor, versor, non est idem ac colloquor, loquor, nec conversatio collocutio est, sed actus socialis cum aliis homlnlbus obeundi, societatem, amicitiam, negotia cum hominibus agendi, quod quum facimus, nos ab uno ad alium convertimus, alicui faciem, alteri tergum vertimus, adeoque versamur, seu cum iis conversamur.
9. Pariter, pari modo, aequali modo, perinde, etiam.
10. Edolo, 1, vi, tam, verbum vetus, potissimum M. Terentit Varronis, derivatur e dolabra, ae, quae est instrumentum rusticum, ad terram duram, vel lapidibus asperam secandam; est etim securis, vel ascia, ad truncos arborum (asseres) rotundos in formam quadratam secandum: Figura orationis igitur es a formando, informando, e rudi et informi in speciosam et formosam convertendo. Edolare ergo est erudire, informare, expolire, educare, docere.
11. Antiqua forma verbi facio, loco faciat, fecerit.
12. Voveo, 2, vovi, votum, promitto, spondeo ritu solemni, aut etiam ex corde opto, cupio; "in votis habeo," in animo mihi est; bona vota, bona proposita, bona animi consilia.
13. Idioma Hebraicum est. Sermone Romano non dicimus fides sed fidem alicui — habere, facere, praestare, fidere alicui. Latine ergo dicendum esset: "qui per Christum fide nobis iuncti sunt."
ARGUMENTUM: Quae sint ad rite scribendum necessaria. Puer bonus non modo attentus est animo, sed etiam placere studet. Charitas Christiana, Spiritus Sanctus auctor huius est. Exemplum diligenter observandum.
Myconius, Petellas.
SERIONE scribis, an ineptis?
P. Equidem scribo serio; cur tempore abuterer? Tu vero cur istud rogas?
M. Quia vidi te alias, quum bene scribebas.
P. Fit interdum ut melius scribam.
M. Qui igitur evenit, ut nunc tam male scribas.
P. Nunc mihi desunt bene scribendi adiumenta.
M. Quae tandem?
P. Bona charta, nimirum, [1] proprium atramentum, [2] probaque penna. Nam haec mea charta, ut vides, misere perfluit; atramentum est aquosum & subalbidum, penna, denique, mollis et pertrita.
M. Cur his omnibus iam in antecessum [3] non providisti?
P. Pecunia mihi deerat quominus nova et proba emerem, et etiam nunc deest.
M. In illud proverbium vulgare incidisti "Cui deest pecunia, ei desunt omnia."
P. Sic, hercle, [4] mecum agitur.
M. Sed, dic, quando speras te pecuniam accepturum?
P. Proximis nundinis aut mittet mihi pater, aut vero ipse afferet.
M. Ego interea te adiuvabo.
P. Siquidem id possis, magno me beneficio affeceris.
M. Accipe hunc quadrantem mutuo, ad chartam caeteraque comparandum.
P. Quam vere est illud dictum: "Amicus certus in re incerta cernitur!" Sed quid te impellit, ut mihi ultro tam benigne facias?
M. Illa charitas Divina, quae, ut Paulus ait, infusa est cordibus nostris.
P. Mira est vis Spiritus Divini, qui huius charitatis auctor est. Caeterum cogitandum mihi est, quemadmodum tibi dignas gratias referam.
M. Res exigua est; mitte cogitationem istam, ne impediat quominus in utramvis aurem dormire possis; tunc demum reddes mutuum, quum salvo tuo commodo poteris.
P. Reddam propediem, [5] ut spero.
M. Eamus nunc ad precationem, ne notam incurramus.
P. Unum adhuc addas, rogo.
M. Quid innuis?
P. Ne scilicet hodie incoenati dormitum ire iubeamur.
M. Ha, ha, ha!
—
1. Nimirum, adv. nisi mirum videatur, ut est manifestum, quod perspicuum est.
2. Atramentum, est res, qua aliquid atrum (-er, tra, um) seu nigrum facimus; est tinctura nigra qua scribimus; si sit rubra, viridis, aut cerulea, non atramentum, sed tincturam vocamus, adiecto coloris nomine. Proprium atramentum est id, quod est aptum, idoneum; subalbidum est paene album, albicans, non satis nigrum.
3. Iam antea.
4. Per Herculem, invoco Herculem, testem meae veracitatis.
5. Brevi, intra paucos dies.
ARGUMENTUM: Puer adolescentior se minorem de officiis admonet. De ope praebenda. De precibus. De primis puerorum officiis matutinis postquam surrexerint. Beneficia succursusque Divinus agnoscenda sunt. Fides Deo habita neminem unquam fallit. Philosophi quoque Ethnici plurima docuerunt, quae praeceptis Dvinis ex omni parte consentanea sunt.
Velusatus, Stephanus.
QUOTA hora surrexisti hodie?
S. Paulo ante quintam.
V. Quis te expergefecit.
S. Nemo.
V. Etiamne caeteri iam surrexerunt?
S. Nondum.
V. Non illos excitatum ivisti?
S. Non ivi.
V. Eccur non?
S. Quoniam eam rem ad me pertinere non putabam.
V. An illi non te subinde excitant?
S. Imo plus semel.
V. Debebas igitur simlliter facere.
S. Fortasse, sed non expedire autumabam.
V. Memento tamen ut posthac sic facias.
S. Faciam quum mihi sic iussum fuerit.
V. Sed quid tu faciebas ex quo e lecto surrexisti?
S. Primum, utique, offfcium meum erga Patrem coelestem persolvi, preces recitando matutinas.
V. Factum bene; quid dein?
S. Deinde amixi [1] me, curavique quod ad ornatum [2] spectat, ut essem corpore mundo, ut quemquam ingenuum decet, postremo, ad studia solita me contuli.
V. Si sic omnem vitam tuam institueris, ne dubites quin Deus studia tua prospera facturus sit.
S. Sic et hactenus comperiebar, nec me, pro sua bonitate, ut spero, in futuro quoque derelinquet.
V. Recte iudicas, nec ille spero tuam frustrabit.
S. Anno superiore e Catone haec didici: "Spem retine, spes una hominem nec morte relinquit.
V. Quod hoc mente retinueras, bene fecisti: est enim sententia egregia, nec Christiano indigna.
S. Atqui auctor eius Christianus non fuit.
V. Hoc utique notissimum est.
S. Unde igitur contigit ei tam pulchras sententias condidisse?
V. Praesertim e Philosophia Ethnica. [3] Nam et Philosophi Ethnici, afflatu Divino illuminati, plurima docuerunt quae verbo Dei consentanea sunt, quod et tibi aliquando perspicuum erit, quum scripta veterum Philosophica, ipse adultior, cum studio legeris.
S. Mihi certe in proposito est ea studia prosequi, dummodo Deus vitae patris mei sit propitius.
V. Vide ut id sollicitis precibus a Deo impetres.
S. Nullus praeterit dies quin id faciam.
V. Si pietate in parentes sic perseveras, Deus largietur, ut spei compos [4] fias.
S. Quod sic me spe erigis, gratissimum mihi est; nec me officio defuturum verearis. Caeterum etiam confido tuam in amicum pietatem Deo non minus gratam esse.
—
1. Amicio, 4 cui (-xi) ctum, proprie, vestem aliquam circa collum, aut lumbos circumiicere, leviter corpori circumdare; in genere, se vestire, vestes sibi imponere, se induere.
2. Ornatus, us, m., ex orno, 1, vi tum, se, praeparare, aptare, se rei, v. personam accommodare; id omne quod personam aut rem aptam, paratam cunctis necessariis instructam reddit. Hic puta: faciem ac manus lavare, crines concinnare, vestes, calceos repurgare, &c.
3. Ethnicus, a, um, atque ethnicus, i, est vocabulum Graecum, e Vulgata, et ex Tertulliano, significat Romanum, Graecum. v. quemlibet, qui Christianus iis temporibus non erat, non tamen Iudaeum; Philosophia Ethnica, Philosophia Graeca, v. Romana, non Christiana, popularis, vulgaris, nationalis.
4. Quod speras, assequaris.
Colloquies of Book II: 1-5 *26-30 51-55
Original text: Colloquiorum Maturini Corderii Galli. Revision and Commentary by Arcadius Avellanus. Philadelphia: Chilton, 1904. This web edition: © 2005 Claude Pavur at Saint Louis University.
